Deklarata e 9 maj-it 1950 e Robert Schuman e njohur sot si “Dita e Europës”, konsiderohet si “dita e parë” e fillimit të ndërtimit të Bashkimit Europian. Por, cila është origjina e saj? Deklarata e ministrit të jashtëm francez Schuman nuk ishte thjesht një ide magjepsëse, por abstrakte, e një mendimtari apo një mendimtari idealist, por një nismë konkrete politike, e mbështetur nga një plan i artikuluar, gati për shqyrtim në detaje e zbatim konkret. Në Evropë, 8 dhe 9 maji, shpesh në histori kanë shënuar ngjarje vendimtare, të lidhura me konfliktet dhe luftërat e panumërta që kanë përgjakur kontinentin.
Më domethënësja është dorëzimi i pakushtëzuar i Gjermanisë më 9 maj 1945. Ndërkohë, gjysma e dytë e shek.XX-të, mbas mbarimit të luftës së II-të botërore e ndau Europën, shumë territore e popuj të saj me “perden e hekurt”, e ndau në sisteme të kundërta dhe ndonëse në një mënyrë krejtësisht të ndryshme, realitetet e tyre shoqërore ekonomike dhe aq më tepër politika e tyre e mbrojtjes dhe e jashtme u kushtëzuan nga dy superfuqitë, BRSS dhe SHBA.
Por, 9 maji i këtij viti rrivjen përsëri si një moment delikat për Europën. Rusia e Putin-it përkujton “Ditën e fitores” mbi nazizmin në një kontekst e sfond mjaft të rrezikshëm sic është lufta në Ukrainë dhe gjithë rreziqet e jashtëzakonshme të këtij konflikti gjakatar e shkatërrues që rëndon si re e zezë për Europën, NATO-n dhe civilizimin perëndimor.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, lëvizjet e rezistencës anti nazi-fashiste filluan të parashikojnë një bashkim të ardhshëm të Evropës për të shmangur konfliktet e reja shkatërruese. Jean Monnet, i cili ishte komisioner për furnizimet dhe armatimet e Komitetit Francez Nacionalçlirimtar, shkroi një letër më 5 gusht 1943 në të cilin paralajmëronte: “Nuk do të ketë paqe në Evropë nëse shtetet rikonstituohen mbi bazën e sovranitetit kombëtar” Kështu ai mbron idnë e “një federate ose një entiteti evropian që e bën atë një njësi të përbashkët ekonomike”.
Në një intervistë në revistën Fortune në 1944, ai evokon “një bashkim qymyri dhe çeliku nga Ruhr”. Në të njëjtin vit në Algjer, gjenerali de Gaulle pohon: “Përsa i përket Francës, ne mendojmë se një lloj grupimi perëndimor i kryer kryesisht mbi bazën ekonomike dhe sa më të gjerë të jetë e mundur, mund të ofronte avantazhe të mëdha”.
Në kujtimet e tij, Robert Schuman përmbledh klimën pas Luftës së Dytë Botërore: “Pas dy luftërave botërore, ne kemi arritur të kuptojmë se garancia më e mirë për kombin nuk qëndron më në izolimin e tij të ndritur, as në forcën e tij, pavarësisht nga fuqia e tij, por në solidaritetin e kombeve që udhëhiqen nga e njëjta frymë dhe që pranojnë detyra të përbashkëta në një interes të përbashkët”
Dëshira për të bashkuar vendet evropiane shkaktoi disa lëvizje europianiste. Kongresi i Hagës i vitit 1948 themeloi Lëvizjen Evropiane, e cila kishte për detyrë të bashkërendonte nismat e ndryshme evropiane. Nën presidencën e nderit të Churchill, Spaak, De Gasperi dhe Léon Blum (pasuar nga Schuman), synohej në mënyrë të qartë “përgatitja e terrenit drejt realizimit të një qëllimi të tillë europian”. Edhe qeveritë evropiane filluan të familjarizohen me idenë e bashkimit evropian. Në veçanti, falë krijimit, në 1947, nga Richard Coudenhove-Kalergi, i Bashkimit Parlamentar Evropian, në Parlamentet kombëtare u krijuan mjaft grupe pro-evropiane. Ideja e bashkëpunimit evropian filloi të depërtojë gjerësisht në popujt dhe klasën politike europiane.
Në vitin 1948 u krijua Organizata për Bashkëpunim Ekonomik Evropian (OEEC), e cila u pasua nga Bashkimi Evropian Perëndimor (WEU) dhe NATO vitin e ardhshëm. Këshilli i Evropës u krijua në maj 1949.
Organizata për Bashkëpunim Ekonomik Evropian, nga ana e saj, nuk arrin të koordinojë planet për rrimëkëmbjen ekonomike. Çdo vend evropian prodhon çelik me kapacitet maksimal. Në dhjetor 1949, Komisioni Ekonomik për Evropën i Kombeve të Bashkuara publikoi një raport ku evidentoheshin pasojat e mëdha mbi rreziqet e mbiprodhimit të çelikut. Në fillim të viteve 1950-të u bë e qartë nevoja për të përqendruar përpjekjet e bashkimit evropian në sektorin e industrive bazë.
Në shtator 1949, Gjermania rrifitoi zërin diplomatik me emërimin e Konrad Adenauer si Kancelar. Por, në pranverën e vitit 1950, tensionet midis Lindjes dhe Perëndimit ishin gjithnjë e më serioze. “Ne jemi të shqetësuar për kapacitetet mbrojtëse të Evropës dhe lindjen e idesë së rriarmatimit të Gjermanisë”. Që nga fundi i luftës, Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe dhe Franca ndërrmorën një sërë inisiativash politike e ekonomike për stabilizimin dhe zhvillimin perspektiv të Europës perëndimore. Zyrtarët francezë të politikës së jashtme, Robert Schuman, Ministër i Punëve të Jashtme, dhe Georges Bidault, President i Këshillit, mendonin se duhej veprim i shpejtë dhe konkret në këtë drejtim.
Në Londër, më 12 dhe 13 maj 1950, ministrat e Jashtëm të Shteteve të Bashkuara dhe Mbretërisë së Bashkuar shprehën frikën e një “relaksimi të kontrolleve aleate mbi prodhimin e industrisë së rëndë gjermane”. Ndërsa Georges Bidault parashikon një rezultat Atlantik, Robert Schuman mendon “për një pajtim franko-gjerman brenda kornizës së një Evrope të bashkuar, i bindur se kufizimi nuk mund t’i imponohej një vendi të madh pafundësisht, se mënyra më e mirë për të ringjallur nacionalizmin gjerman ishte refuzojnë të drejtat e barabarta”.
Ishte përfundimisht Jean Monnet, i zgjedhur si Komisioner i Përgjithshëm për Planifikimin, ai që i solli zgjidhjen Robert Schuman-it. Ai propozon integrimin ekonomik, por mendon se duhet të bëhet me disa faza. Prandaj fokusohet në qymyrin dhe çelikun, produkte strategjike për industrinë evropiane. Qymyri, depozitat më të mëdha evropiane të të cilit janë në Ruhr, ishte karburanti më i përdorur në atë kohë në Evropë. Përsa i përket çelikut, ai është lënda e parë për armatim dhe në përgjithësi për industrinë. Bashkimi i tyre do të parandalonte çdo konflikt të ri.
Por, për Jean Monnet nuk mjafton hapja e tregut. Kjo hapje duhet të shoqërohet domosdoshmërisht me krijimin e institucioneve ndërqeveritare dhe mbikombëtare. Ky projekt i Monnet mbetet i pa publikuar deri në prill të vitit 1950, i konsideruar thjesht si një projekt ekspertësh, i cili mbetet për t’u miratuar nga qeveritë e ndryshme europiane. Robert Schuman u shpreh menjëherë në favor të projektit. Ai ndërmori një strategji të guximshme politike për të arritur miratimin e saj. Për cdo njeri apo politikan klasik apotë zakonshëm, një projekt i tillë mund të perceptohej si një rrufe në qiell të hapur, aq më tepër nga shumë elemente të së shkuarës së vendeve kryesore europaine. Nga frika e kundërshtimit masiv nga përfaqësuesit e sektorëve kryesorë ekonomikë, Robert Schuman vendos të mos konsultohet me ta, por ta evokojë projektin në mënyrë të përmbledhur gjatë Këshillit të Ministrave të 3 majit 1950, pa specifikuar as më të voglin detaj rreth tij.
Por, kjo nismë, përvec mbështetjes politike e ekonomike franceze, kërkonte detyrimisht dhe mbështetjen gjermane. Pasi e informoi kancelarin gjerman për projektin e tij, më 7 maj, Schuman i dërgoi një letër Kancelarit gjerman në të cilën e informonte për prezantimin e planit. “Konrad Adenauer, u shpreh i bindur se pajtimi franko-gjerman është i nevojshëm. Ai e pranoi me entuziazëm projektin francez”. Gjatë Këshillit të Ministrave të 9 majit 1950, Robert Schuman më në fund prezantoi projektin e tij. Më 11 gusht 1952, Shtetet e Bashkuara ishin vendi i parë (përveç anëtarëve të CECA – Komuniteti Europian i qymyrit dhe celikut) që njohu Komunitetin dhe specifikoi se “tani e tutje do të negocionte me ECSC për çështjet e qymyrit dhe çelikut, duke krijuar delegacionin e tyre në Bruksel”. Si përgjigje, Presidenti Monnet zgjodhi Uashington D.C. si vendin e pranisë së parë të jashtme të CECA-s. Titulli i buletinit të parë të delegacionit ishte “Drejt një qeverie federale në Evropë”.
Por, përse 9 maji i vitit 1950 vlerësohet si një ditë që ndryshoi historinë e popujve të Europës?
Atë ditë, ministri i Jashtëm francez Robert Schuman, në vend që thjesht të uronte e festonte fitoren ndaj Gjermanisë naziste, bëri një propozim historik “për një shkëputje përfundimtare nga armiqësitë e vjetra”. “Deklarata” e tij parashtron një program që synon “ta vendosë të gjithë prodhimin franko-gjerman të qymyrit dhe çelikut nën një Autoritet të Lartë të përbashkët, brenda kuadrit të një organizate në të cilën mund të bashkohen vendet e tjera evropiane”. Është një revolucion: nënkupton ndarjen e lëndëve të para dhe industrive për kontrollin e të cilave kishim luftuar dhe me të cilat prodhoheshin edhe armë. Për më tepër, hapja e qartë ndaj çdo shteti evropian forcon përqafimin midis ish-armiqve, sidomos Francës dhe Gjermanisë, në një perspektivë të gjerë unifikuese.
Nuk është ideja magjepsëse, por abstrakte e një mendimtari apo një apeli idealist, por një nismë konkrete politike, e mbështetur nga një plan i artikuluar, gati për shqyrtim në detaje që ka të ngjarë të sjellë efekte reale dhe të prekshme, siç do të ndodhë menjëherë pas kësaj.
Është e vështirë të mos vlerësohet largpamësia e Schuman, si dhe guximi dhe vizioni i gjashtë qeverive që nënshkruan në Paris të famshmin “Traktati CECA” (La Communauté européenne du charbon et de l’acier CECA – Komuniteti Europian i qymyrit dhe celikut), e cila bashkonte gjashtë vende europiane, bashkonte Europën perëndimore gjatë luftës së ftohtë, krijonte bazat e një demokracie europiane drejt Bashkimit Europian të sotëm. Marrëveshja hyri në fuqi në 23 korrik 1952 për një afat 50 vjecar. Në nivel europian, marrëveshja CECA ishte organizmi i parë që bazohej në parimet mbinacionale. Traktati u nënshkrua dhe u vulos në Paris nga Robert Schuman për Francën, Konrad Adenauer për Republikën Federale të Gjermanisë, Paul van Zeeland dhe Joseph Meurice për Belgjikën, Konti Carlo Sforza për Italinë, Joseph Bech për Luksemburgun, Dirk Stikker dhe Jan Van den Brink për Holandën, duke përfshirë edhe atë italiane të udhëhequr nga Alcide De Gasperi.
Fillimi i integrimit evropian do të garantojë mbi shtatë dekada paqe të paprecedentë mes atyre që marrin pjesë gradualisht në të dhe është miopike dhe e gabuar të mos vazhdohet t’i jepet vlera e duhur këtij rezultati gjigant, mjaft të vështirë, të ëndërruar nga shumë breza të mëparshëm. Pas lëkundjeve të dy dekadave të fundit, nga kriza financiare te pandemia dhe tani lufta në Ukrainë me frikën e zgjatjes dhe zgjerimit të saj, evropianët shprehen të bindur se duhet të rizbulojnë frymën e vërtetë novatore të 9 majit shtatëdhjetë e dy vjet më parë.
Nga Prof.Dr. Adrian Civici
Rektor i Universiteti Mesdhetar i Shqiperise
