Intervistë me Estela Koçi, Administratore e Përgjithshme e Credins Invest
Aplikimi i kolonës së dytë të detyrueshme private të pensioneve është e vetmja zgjidhje afatgjatë për të adresuar problemet e sistemit të pensioneve në Shqipëri.
Estela Koçi, Administratore e Përgjithshme e shoqërisë administruese Credins Invest, mendon se asnjë ndryshim afatshkurtër parametrik i skemës aktuale shtetërore nuk do të zgjidhë problemet në afat të gjatë, përveç reformimit sistemik të plotë me tre kolona.
Sipas saj, e vetmja mënyrë për të mundësuar mbështetjen e besueshme të sistemit të pensioneve te kapitali është detyrimi i një kursimi si përqindje mbi pagën gjatë periudhës kur individët janë prodhimtarë.
Kalimi i këtyre fondeve në administrim të fondeve private të pensioneve do të siguronte për të gjithë pensionistët e ardhshëm një bazë të ardhurash që do të plotësonte solidaritetin e brezave punonjës.
Këto kapitale nuk do të vareshin vetëm nga zgjerimi apo tkurrja e tregut të brendshëm të punës, pasi kapitalet mund të investohen atje ku ka më shumë nevojë për to për të gjeneruar të ardhura më të larta, pra do t’i pavarësonte pensionistët e ardhshëm nga performanca e punonjësve të ardhshëm.
Nga pikëpamja e individit, me një skemë të detyueshme private çdo individ në moshë pune do të kishte në kontroll kursimet e veta për pension, do të ishte i lirë t’i investonte, sipas “oreksit” individual për risk, dhe nuk do të ishte kaq i pasigurt sa janë punëmarrësit sot që, pavarësisht se derdhin rregullisht kontribute në skemën shtetërore, pensioni i tyre do të varet nga kontributet e punonjësve të së ardhmes.
Cilat do të ishin avantazhet dhe disavantazhet e aplikimit të një kolone të dytë të detyrueshme në sistemin e pensioneve? Besoni se aplikimi i një kolone të dytë do të zgjidhte në afat të gjatë problemet me skemën aktuale?
Aplikimi i kolonës së dytë të detyrueshme private të pensioneve është e vetmja zgjidhje afatgjatë për të adresuar problemet e sistemit të pensioneve në Shqipëri. Kjo është vlerësuar nga ekspertët e ekonomisë prej vitesh tashmë si rruga e vetme e pashmangshme që duhet ndërmarrë për t’u siguruar brezave të ardhshëm një sistem të plotë e të shëndetshëm pensional.
Sikurse koha ka provuar, asnjë ndryshim afatshkurtër parametrik i skemës aktuale shtetërore nuk do të zgjidhë problemet në afat të gjatë, përveçse reformimit sistemik të plotë me tre kolona.
Ekonomia mbështetet në dy faktorë kryesorë prodhimi: Puna dhe Kapitali. Edhe mbështetja e brezit të moshuar duhet të kryhet nga një balancë kontributesh nga të dy këta faktorë.
Aktualisht, në Shqipëri, mbështetja bazohet vetëm në solidaritetin e detyruar të brezit aktual të punonjësve, skemë e cila nëse nuk do të ishte e detyrueshme nuk do të funksiononte.
E vetmja mënyrë për të mundësuar mbështetjen e besueshme te kapitali është detyrimi i një kursimi si përqindje mbi pagën (të ardhurat gjatë periudhës kur individët janë prodhimtarë).
Kalimi i këtyre fondeve në administrim të fondeve private të pensioneve do të siguronte për të gjithë pensionistët e ardhshëm një bazë të ardhurash që do të plotësonte solidaritetin e brezave punonjës.
Këto kapitale nuk do të vareshin vetëm nga zgjerimi apo tkurrja e tregut të brendshëm të punës, pasi kapitalet mund të investohen atje ku ka më shumë nevojë për to për të gjeneruar të ardhura më të larta, pra do t’i pavarësonte pensionistët e ardhshëm nga performanca e punonjësve të ardhshëm.
Nga pikëpamja e individit, me një skemë të detyueshme private cdo individ në moshë pune do të kishte në kontroll kursimet e veta për pension, do të ishte i lirë t’i investonte sipas “oreksit” individual për risk, dhe nuk do të ishte kaq i pasigurt sa janë punëmarrësit sot që pavarësisht se derdhin rregullisht kontribute në skemën shtetërore, pensioni i tyre do të varet nga kontributet e punonjësve të së ardhmes.
Një individ shqiptar që sot ka një llogari pensioni në fondet private të pensioneve për të cilën ka kontribuar vullnetarisht, e kupton fare mirë rëndësinë e kontrollit mbi kursimet personale për pension dhe pavarësinë e vendimmarrjes mbi ecurinë e tyre.
Në afat të gjatë, aplikimi i kolonës së dytë është një frymëmarrje për buxhetin e shtetit. Por duhet të sakrifikohet sot për të arritur këtë pavarësi në të ardhmen. Sa më shumë shtyhet ky hap në kohë, aq më shumë penalizohen brezat dhe aq më i vështirë do të jetë menaxhimi i skemës ekzistuese.
Çfarë ndryshimesh thelbësore do të sillte kolona e dytë e pensioneve nga kolona e tretë vullnetare që ofron tregu sot, me përjashtim të kontributit të detyrueshëm?
Ndryshimi thelbësor është krijimi i një tregu të mirëfilltë kapitalesh që deri tani nuk është materializuar. Shqipëria, si treg financiar, vijon të jetë relativisht e shkëputur, e largët nga tregjet globale të kapitaleve.
Kolona e dytë e pensioneve do të mundësonte realisht financimet si sipërmarrje private fitimprurëse të projekteve infrastrukturore afatgjata si autostradat, apo parqet energjetike, apo projekte të tjera. Sot fondet e pensionit private, të cilat janë vetëm me baza vullnetare, nuk e kanë madhësinë e nevojshme për të marrë pjesë në projekte të tilla.
Nga pikëpamja e individit, nëse aplikohet pensioni i detyrueshëm privat, pensionistët e së ardhmes do të kenë një llogari pensioni që furnizohet nga të paktën dy burime, pensioni shtetëror nga kolona e parë dhe pensioni i gjeneruar nga kolona e dytë, i barabartë me kontritutet që çdo individ ka akumuluar në vite të rivlerësuara nga investimi i tyre.
Shprehem të paktën dy burime, pasi çdo individ gëzon të drejtën që të kursejë vullnetarisht edhe në kolonën e tretë të pensioneve (ekzistuese në Shqipëri prej vitit 2005), për të plotësuar objektivin e një të ardhure mujore dinjitoze në moshën e tretë. Por shtylla kryesore gjeneruese e një pensioni dinjitoz është ajo e detyrueshme private.
Nga pikëpamja e parimeve të funksionimit, kolona e dytë dhe e tretë janë të ngjashme. Individët që prej vitesh kanë një llogari kursimi në fondet private të kolonës së tretë në Shqipëri, e kuptojnë fare mirë mekanizmin e funksionimit të fondit.
Fondet private sot shlyejnë pensione periodike mujore dhe nëse pyeten pensionistët që kanë arritur në vite të akumulojnë kontribute të mjaftueshme, janë shumë të kënaqur që e kanë ndërmarrë rrugën e kursimit vullnetar dhe që mund të plotësojnë të ardhurat nga pensioni shtetëror me të ardhurat periodike nga pensioni privat.
Si i vlerësoni rezultatet e vendeve që kanë aplikuar deri më sot një kolonë të dytë të pensioneve?
Ne kemi zgjedhur me të drejtë organizimin e jetës në Shqipëri, ngjashëm me atë të vendeve perëndimore, pra rrugën kapitaliste të organizimit ekonomik.
Në SHBA, Kanada dhe në pothuaj të gjithë vendet e Europës Perëndimore, pensionet me kontribut të përcaktuar (“Defined Contribution”) janë baza e mbështetjes së brezit të moshuar. Këto janë arritur me një kombinim si të pjesës së detyruar, ashtu edhe me benefitet fiskale të kursimit në fondet e pensionit.
Benefitet fiskale kanë nivel tjetër incentivash dhe detyrimi pagesash për një minimum kontributesh dhe benefite pak më të moderuara për pjesën e kontributeve përtej një niveli të caktuar.
Praktikisht vendet e zhvilluara kapitaliste kanë siguruar me detyrim apo me incentivë që pensionistët të mbështeten në të dy faktorët e zhvillimit, punën dhe kapitalin, por kryesisht në kapitalin.
Nëse u referohemi vendeve të rajonit, vendet rreth nesh e kanë të aplikuar prej vitesh kolonën e detyrueshme private të pensioneve, Kosova dhe Kroacia në vitet 2002-2033, Maqedonia e Veriut, viti 2007.
Tranzicioni nga sistemi tërësisht shtetëror në sistem të kombinuar mund të ketë qenë i vështirë në vitet e para, ku skema e shtetit ka hasur vështirësi në përballimin e pensionistëve. Por aktualisht, vështirësitë kanë kaluar dhe skemat shtetërore janë lehtësuar nga ata individë të cilët janë përfshirë dhe përfitojnë nga skema e detyrueshme private.
Cila mund të jetë zgjedhja më e përshtatshme për të financuar kolonën e dytë të pensioneve, me një kosto sa më të ulët për kolonën e parë dhe buxhetin?
Duhet të kuptojmë se brezat e rinj e shohin shumë të largët plakjen dhe pensionin. Ata mendojnë për të shijuar jetën sa janë të rinj, pavarësisht se plakja është një fazë e jetës që është e sigurt se do të vijë.
Në këto kushte, një minimum kontributesh të detyruara për të gjithë shtetasit shqiptarë që prodhojnë të ardhura deri në moshën 40-vjeçare është i nevojshëm. Është e pamundur që 20 dhe 30-vjeçarët të binden vetëm me incentiva për këtë lloj kursimi, duhet patjetër elementi detyrues.
Ndërkohë është dhe problematika tjetër që popullata në Shqipëri nuk është në dijeni të përfitimeve të skemave perëndimore, pasi nuk ka pasur përhapje të rezultateve të tyre këtu.
Të vetmit që janë të kulturuar në fushën e pensioneve “defined contribution” janë ata që kanë punuar në organizata apo korporata ndërkombëtare dhe e kanë pasur në kontratën e punës derdhjen e këtyre kontributeve, kanë pyetur kolegët përse shërbejnë këto kontribute dhe kanë kuptuar që kolegët më të vjetër që dilnin në pension përfitonin vërtet nga këto lloj pensionesh;
Ose persona që kanë të afërm të tyre të punësuar në vende ku është aplikuar sistemi i plotë i pensioneve, dhe që çdo vit dëgjojnë prej të afërmve të tyre se si u rritet fondi i tyre i pensionit të cilin ata e mbushin çdo vit, veçanërisht në muajt e deklarimit të të ardhurave.
Një opsion që duhet analizuar mund të jetë pikërisht një minimum përqindje e detyrueshme mbi të ardhurat të kontribuohet te fondet private të pensionit deri në një limit të sipërm për një kategori të limituar të të punësuarve nën moshën 40 vjeç.
Kuptohet që për këtë është e nevojshme të kryhen studimet dhe analizat e nevojshme, por mendoj se Shqipëria i ka kapacitetet njerëzore dhe know-how për të vendosur këtë gur themeli në ekonomi.
Më pas modernizimi i këtyre fondeve, duke i bërë të mundur të investojnë në projekte investimi fitimprurëse, me një vizion global është e ardhmja.
Me zhvillimin e sistemit privat të pensioneve do të mund të arrijmë përmasat që fondet e pensionit kanë në botë, ku asetet e tyre në administrim zënë mesatarisht 2/3 ose 66% të Prodhimit të Brendshëm Bruto, ndërkohë që në vende si SHBA, Kanada, Zvicër etj., vlera e aseteve të fondeve të pensionit e kalon 100% të PBB. Aktualisht në Shqipëri, asetet nën administrim të fondeve private të pensionit zënë vetëm rreth 0.3% të PBB.
Pse kolona e tretë e sigurimeve private vullnetare nuk po arrin të masivizohet dhe si mendoni se mund të përmirësohet kjo kolonë?
Përgjigjja e parë evidente e kësaj pyetjeje është se kolona e tretë është vullnetare dhe jo e detyrueshme. Me gjithë ndërgjegjësimin të paktën 13-vjeçar të publikut, që nga viti 2011 kur institutet e pensioneve private u rilicencuan për t’iu përshtatur ligjit të vitit 2009 sipas standardeve ndërkombëtare, e deri më sot prej 1 viti, me një ligj tërësisht të ri dhe favorizues, përsëri tregu i fondeve private mbetet modest.
Ligji i vitit 2023 solli incentiva fiskale të konsiderueshme, krahasuar me ligjin e vitit 2009 si dhe përfitime të tjera, por siç e thashë edhe më lart vetëm incentivat nuk e masivizojnë dot këtë skemë. Brezin e ri nuk e ndërgjegjësojnë dot vetëm incentivat. Është i domosdoshëm elementi detyrues.
Globalisht, kolona e tretë e pensioneve nuk është e destinuar të zgjidhë problemet e sistemit pensional, e njëjta vlen edhe për Shqipërinë. Kjo kolonë do të jetë vetëm plotësuese e dy të parave.
Gjithsesi, në kushtet aktuale të Shqipërisë, kolona e pensioneve private vullnetare është e vetmja alternativë që kanë të punësuarit “për të ndihmuar” pensionin shtetëror, dhe për punëdhënësit që t’i incentivojnë punonjësit e tyre drejt kësaj rruge.
Postimi ” Kolona e dytë, e vetmja zgjidhje afatgjatë për problemin e pensioneve ” eshte marre nga Revista Monitor.
