Nisma e Qeverisë për të rritur pagën mesatare në nivelin e 900 eurove, është një mënyrë sipas pedagoges Merita Xhumari, për të mbushur arkën në kushtet kur skema vijon të jetë deficitare e do të duhej që të ishte shoqëruar edhe me rritjen e pensioneve. E ftuar në emisionin “Box to Box” Xhumari u ndal edhe tek domosdoshmëria për reformimin e skemës aktuale, duke ndryshuar formulën e llogaritjes. Po ashtu me rëndësi është edhe barazimi i masës së kontributeve për të vetëpunësuarit në qytetet me të vetëpunësuarit në fshat.
Znj. Xhumari në këto tre dekada nuk kemi arritur që të ndërtojmë një skemë pensionesh të qëndrueshme dhe të shëndoshë në aspektin financiar. Edhe reforma e ndërmarrë në 2015-n duket se nuk e zgjidhi deficitin buxhetor, apo gropën financiare të shkaktuar në buxhet. Çfarë gjykoni që nuk është marrë në konsideratë, apo nuk është vlerësuar siç duhet?
Po ta shohim mënyrën, sesi është organizuar dhe çfarë ka ndodhur me reformimin e sigurimeve shoqërore pas vitit 1990 dhe në vazhdimësi në kuptojmë që thelbi i sistemit “Pay-As-You-Go” modeli, që dominon në të gjithë evropën sot dhe që vendosëm të aplikojmë dhe ne në Shqipëri do të kuptojmë që thembra e Akilit është që të ketë një balancë mes numrit të kontribuesve dhe numrit të përfituesve. Kjo do të sillte autonomi të institucionit, i konceptuar si një institucion me një buxhet të pavarur nga buxheti i shtetit sepse financohet nga kontributet.
Pra thelbi i kësaj paqendrueshmërie financiare është mungesa e të ardhurave kontributive, adekuate, të mjaftueshme për të përballuar kostot e sistemit.
Ju përmendni kontributorët, por aktualisht jemi në situatën kur kemi 1.1 kontribues me 1 pensionistë. Ç’ka do të thotë se jemi ne një raport tejet delikat. Gjykoni që është momenti që të rishihet dhe një herë tjetër kjo skemë?
Sigurisht, ky është një indikator thelbësor i sistemit që quhet shkalla e varësisë dhe që ka qenë pothuajse i tillë për më shumë se 20 vite. Duke pritur që të rritet numri i kontribuesve si rezultat i rritjes së punësimit, fakt ky që nuk ka ndodhur edhe pse kemi pasur rritje të GDP-së në vite të caktuara, punësimi ka mbetur disi konstant për shkak të mungesës së hyrjes së forcave të reja të punës ose largimit të forcave aktive drejt emigracionit. Por problemi që mbetet sot është informaliteti apo puna në të zezë dhe këtu jemi në funksionet e kontrollit social që ky shtet ende i ka të dobëta. Është shumë e rëndësishme që ata të cilët kontribuojnë të mos paguajnë edhe pjesën tjetër të atyre që nuk paguajnë. Në çdo kohë skema ka nevojë për t’u riparë, për t’u rivlerësuar. Siç e përmenda dhe në nisje, kjo është skema aktuale sot në Evropë, në atë Evropë që ne synojmë të shkojmë dhe ky duhet thënë është një model, që ndonëse është instaluar qindra vjet më parë, në Gjermani nga Bismarku ka pësuar dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite të pësojë ndryshime të vazhdueshme.
Thënë kështu, rezultati i tanishëm nuk është surprizë?
Është surprizë për një vend si Shqipëria që kishte një popullësi relativisht të re, aktive dhe që do të mbulonte kostot e pensioneve. Por kjo popullsi ka ardhur duke u tkurrur dhe vazhdon të tkurret ende sot me emigrimin e forcave të reja të punës dhe me rritjen e numrit të të moshuarve që sot shkon deri në 15 apo 16 për qind e popullsisë, ndërsa në vitet ’90 ato përbënin vetëm 5 për qind të popullsisë. Edhe nga pikëpamja demografike, rënia e numrit të lindjeve, shpërnguljet masive kanë bërë që kjo strukturë e popullsisë të jetë e pafavorshme për të mbështetur nga pikëpamja financiare sistemin e sigurimeve shoqërore.
Prej disa javësh Ministria e Financave në bashkëpunim me Bankën Botërore kanë nisur vlerësimin e skemës aktuale, për të parë se në cilat aspekte është e nevojshme që të ndërhyhet. Në gjykimin tuaj, që skema të sigurojë autonominë, cilat janë komponentët të cilët duhen rishikuar?
Rritja e burimeve është thelbi i çështjes, ç’ka do të thotë se krahas kontributeve, shteti duhet të gjejë burime dhe mundësi të tjera për të financuar skemën e sigurimeve shoqërore në kushtet kur numri i kontribuesve vjen në ulje dhe që masa e kontributit shkon deri në 20 për qind e pagës për pension. Nuk është një përqindje e vogël dhe nuk mund të mendohet rritja e saj. Është një ekuacion i thjeshtë që të rrisim të ardhurat duke rritur kontributin, por më tepër se 20 për qind të pagës askush nuk do të dëshironte të paguante për pension.
Pra ju gjykoni që në asnjë rast nuk duhet të ketë rritje të nivelit të kontributeve që gjithësecili nga ne paguan në fund të muajit?
Po, kjo është e rëndësishme. Kontributet mund të rriten duke eleminuar atë informalitet që ekziston kur dihet që shumica e kompanive private ndonëse i japin pagat të larta, deklarojnë një pagë minimale dhe paguajnë kontribute mbi nivelin e kësaj page. Kjo gjë duhet të ndryshojë dhe këtu është roli i shtetit që nuk duhet t’i lejojë këto kompani që të nëndeklarojnë pagat. Ekonomia informale ka mbytur sektorin privat dhe duhet me patjetër që gradualisht të gjenden mënyra zgjidhjeje. Tjetër problematikë është edhe pagesa e kontributeve që paguajnë të vetëpunësuarit në buqjësi, apo në zonat rurale. Dua të sjellë këtu rastin e Maqedonisë së Veriut, të cilët që në konceptimin e skemës, kanë vendosur që edhe të vetëpunësuarit në bujqësi të paguajnë mbi të ardhurat e tyre reale dhe jo apriori mbi një pagë minimale sikundër e kemi ne.
Në fakt niveli i kontributeve që paguajnë të vetëpunësuarit në bujqësi është gati sa 1/3 e nivelit të kontributeve që paguajnë të vetëpunësuarit në zonat urbane. Por ajo që ndodh është se masa e pensionit është e njejtë për shkak se diferenca mbulohet nga fondet e buxhetit të shtetit…
Po, kjo ka qenë fillimisht e përcaktuar që do të barazohej për një periudhë prej 17 vitesh. Por kanë kaluar më shumë se 17 vite nga reformimi i skemës dhe ende jemi në një situatë ku ende nuk është barazuar masa e kontributit që një i vetëpunësuar në bujqësi duhet të derdhë për sistemin e sigurimeve shoqërore që të ketë pritshmëri të njejta me të vetëpunësuarit e tjerë.
Një gjë e tillë ka qenë e përcaktuar edhe në reformën e ndërmarrë në 2015…
Po, por reforma e miratuar në 2015-n synoi që të bëntë nje lidhje më të mirë të masës së kontributit me masën e përfitimit. Por në fakt, unë besoj që duhet të rishikohet formula e llogaritjes së pensionit. Një qytetarë që ka derdhur kontribute për 15 vite përfiton një pension të barabartë me atë që trajtohet me pension social, ç’ka do të thotë se nuk ka paguar asnjë vit contribute, dhe kjo gjë është absurde. Thënë kështu, një person që ka 15 vite kontribute duhet të ketë një pension relativisht më të lartë sesa dikush që merr një pension social që është në formën e një asistence sociale.
Përpara se të ndalemi tek masa e pensionit, Qeveria ka vendosur që të rrisë pagën mesatare në nivelin e 900 eurove. A është kjo një mënyrë, për të kontribuar indirekt në skemë?
Po patjetër. Sistemi i pensioneve është një varësi e drejtëpërdrejtë e sistemit të pagave. Pra, përderisa unë paguaj një përqindje të pagës sime si kontribut pres në të ardhmen që të marrë një përqindje që në standardet ndërkombëtare është e përcaktuar sa 40 për qind e pagës që unë kam aktualisht. Ne këtë nuk e arrijmë, pra që gjithësecili nga ne të marrë mbrapsht ato kontribute që ka derdhur përgjatë gjithë jetës. Në këtë kuptim, çdo rritje e pagës do të rrisë 40 për qindëshin e pagës që do të jetë përfitimi i domosdoshëm, minimal që duhet ti garantohet çdo personi kur arrin moshën e pleqërisë. Në vitin 1993 ne sanksionuam në ligj që pensioni minimal do të ishte i baranbartë me 75 për qind të pagës minimale. E njejta logjikë u ndoq për sigurimin në rast papunësie.
Pse nuk respektohet aktualisht ky parim?
Nuk respektohet sepse ka një ngërç në mënyrën e llogaritjes së pensionit, ku personi që ka 15 vite pune merr apo përfiton të njejtën masë pensioni me atë që nuk ka paguar asnjë vit, pra që trajtohet me pension social. Në këto kushte gjykoj që duhet ndryshuar në formulën e llogaritjes së pensionit që masa e pensionit të pasqyrojë lidhjen direkte me masën e kontributit.
Pra ju gjykoni që duhet ndërhyrë në formulën e përllogaritjes për këtë kategori…
Po patjetër. Pensioni social duhet të bazohet në ato të dhëna për standardet minimale të jetesës që të garantojë një minimum jetik të domosdoshëm për një pensionistë. Ndërkohë të gjitha pensionet e tjera do të kenë këtë si bazë fillestare kalkulimi dhe mbi këtë bazë fillestare do të ketë një shtesë, përqindje të caktuar për çdo vit kontribuimi, bazuar mbi përqindjen e kontributit atë vlerë apo masë që paguan secili mbi bazën e pagës që kanë.
Ju artikuloni mundësinë e miratimit të një minimumi jetik, pse gjykoni që nuk është miratuar deri më tani? Mendoni që nuk ka pasur vullnet politik edhe për shkak të efektit financiar apo kostos financiare?
Pikërisht, është kjo e fundit. Efekti financiar dhe shteti nuk mund t’i rrisë në një ditë pagat, pensionet. Rritja e pagave së fundmi besoj se ka pasur efekt ne rritjen e të ardhurave kontributive të sigurimeve shoqërore dhe menjëherë kjo duhet të shoqërohet edhe me rritje të pensioneve që të mos krijohet hendeku me paga të larta dhe pensione relatvisht të ulta.
Por ne dime që skema e referuar në 2015-n nuk përcakton rritje të mirëfilltë pensioni por vetëm indeksim….
Mendoj që duhet të rishikohet formula e llogaritjes së pensionit, pasi ajo formulë si njësi bazë përdor pagën që personi ka marrë gjatë gjithë jetës mbi të cilën ai paguan kontributet. Automatikisht për ata që do të dalin më vonë në pension, masa e përfitimit do të rritet por për ata që janë aktualisht në pension që t’i përshtaten këtij niveli ka nevojë që koeficientet të llogariten dhe mbi bazën e tyre të bëhet edhe rritja proporcionle e pensioneve. Unë nuk jam dakord që të ketë një rritje universale, për të gjithë njësoj, pra ti rrisë tani 50 mijë lekë për të gjithë njësojë. Jo, sepse ne kemi vendosur një sistem kontributiv. Dhe në kuadrin e kësaj filozofie me të cilën ngrihet sistemi, dhe mënyra sesi do të operojë është që së paku të respektojë parimin kontributiv. Pra, që të gjitha palët të kenë një lloj proporcialiteti të masës së përfitimit me atë që kanë paguar ndër vite.
Ada Hazizolli /
Burimi: ScanTv.
Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.
