Intervistë me Anke Weber, shefja e misionit të FMN-së për Shqipërinë
Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) pret që ekonomia shqiptare të rritet me 3.5% në vitin 2025, e nxitur nga kërkesa e brendshme dhe zgjerimi i vazhdueshëm i sektorit të turizmit.
Anke Weber, shefja e misionit të FMN-së për Shqipërinë, thotë në një intervistë për “Monitor” se Shqipëria ka mundësi për të përshpejtuar rritjen, e ndikuar nga turizmi, sidomos nëse mbështetet nga investime të qëndrueshme të huaja.
Ajo shton se reformat strukturore, në kuadër të procesit të integrimit në BE, mund të rrisin ndjeshëm potencialin ekonomik.
Si e vlerësoni ecurinë e ekonomisë shqiptare gjatë vitit 2024?
Shqipëria pritet të jetë ndër ekonomitë me rritjen më të shpejtë në Europë gjatë vitit 2024, e mbështetur nga politika makroekonomike të kujdesshme.
Pas një zgjerimi prej 3.9% në vitin 2023, rritja reale e PBB-së për vitin 2024 parashikohet të arrijë në 3.6%, kryesisht e nxitur nga kërkesa e brendshme, ku ecurinë më të fortë e kanë shënuar sektori i shërbimeve (turizmi) dhe ndërtimi.
Inflacioni për vitin 2024 ka zbritur poshtë objektivit të Bankës së Shqipërisë prej 3%, me inflacionin bazë që arriti në 2% me bazë vjetore në nëntor, pavarësisht një tregu pune të shtrënguar dhe rritjes së vazhdueshme të pagave.
Banka e Shqipërisë ka ulur normën e interesit me 25 pikë bazë, në 2.75%, për të ruajtur pritshmëritë e inflacionit dhe për të siguruar stabilitetin e çmimeve.
Performanca fiskale e qeverisë ka qenë e fortë, me rritjen e të ardhurave që ka tejkaluar pritshmëritë. Teprica primare për vitin 2024 pritet të arrijë në 0.5% të PBB-së, duke qenë mbi objektivin prej 0.3%.
Borxhi publik ka rënë poshtë niveleve të para-pandemisë, duke zbritur në rreth 56% të PBB-së, si rezultat i konsolidimit fiskal dhe forcimit të monedhës.
Si e parashikoni zhvillimin e ekonomisë në vitin 2025? Cilët janë faktorët që mund të ndikojnë pozitivisht dhe negativisht?
Perspektiva për ekonominë shqiptare në vitin 2025 është pozitive. Rritja reale e PBB-së parashikohet në 3.5%, e nxitur nga kërkesa e brendshme dhe zgjerimi i vazhdueshëm i sektorit të turizmit.
Investimet në infrastrukturën turistike dhe konkurrueshmëria e çmimeve të Shqipërisë pritet të jenë faktorët kryesorë që do të nxisin këtë tendencë, edhe pse rritja e flukseve turistike mund të stabilizohet krahasuar me pas-pandeminë.
Rritja e pagave do të luajë gjithashtu një rol të rëndësishëm në shtimin e konsumit privat.
Megjithëse efektet bazë nga rënia e ndjeshme e çmimeve në fillim të vitit 2024 mund të nxisin inflacionin në gjysmën e parë të vitit 2025, nuk pritet një kthim i qëndrueshëm në objektivin e inflacionit para vitit 2026.
Politikat e brendshme parashikohen të mbështesin rritjen ekonomike në vitin 2025. Politika fiskale do të fokusohet në ruajtjen e një balance primare zero, në përputhje me rregullat fiskale, ndërkohë që parashikohen rritje të shpenzimeve kapitale dhe investimeve të pushtetit lokal, të mbështetura nga masat që janë marrë për rritjen e të ardhurave, si p.sh. nga TVSH dhe tatimfitimi.
Cilat janë rreziqet kryesore që Shqipëria mund të përballet në afat të mesëm dhe të gjatë dhe si duhet të përgatitet qeveria për t’i përballuar ato?
Rreziqet kryesore përfshijnë tensionet gjeopolitike dhe ngadalësimin e rritjes ekonomike globale, që mund të reduktojnë kërkesën nga partnerët tregtarë dhe të dobësojnë aktivitetin ekonomik të brendshëm.
Shtrenjtimi i çmimeve të energjisë ose ndikimet negative klimatike mund të rrisin kostot e prodhimit dhe të nxisin inflacionin.
Një rënie në kërkesën për turizëm, si rezultat i goditjeve globale, mund të ndikojë në vlerën e monedhës dhe në sektorin e pasurive të paluajtshme duke rritur kreditë me probleme dhe duke kufizuar aksesin në financim.
Nga ana tjetër, Shqipëria ka mundësi për të nxitur rritjen. Performanca e turizmit mund të tejkalojë pritshmëritë, veçanërisht nëse mbështetet nga investime të qëndrueshme të huaja. Reformat strukturore, në kuadër të procesit të integrimit në BE, mund të rrisin ndjeshëm potencialin ekonomik.
Qeveria duhet të jetë e përgatitur për të ndërhyrë me masa të synuara, si mbështetja fiskale për shtresat më të prekura dhe rregullimet e politikës monetare për të menaxhuar inflacionin. Përparësi duhet t’u jepet reformave që rrisin konkurrueshmërinë, përmirësojnë institucionet dhe forcojnë stabilitetin financiar.
Diversifikimi i burimeve të energjisë dhe masat për stabilitetin e sektorit financiar janë të rëndësishme për të përballuar goditjet e jashtme dhe për të garantuar qëndrueshmëri afatgjatë.
Potenciali
Shqipëria ka mundësi për të nxitur rritjen. Performanca e turizmit mund të tejkalojë pritshmëritë, veçanërisht nëse mbështetet nga investime të qëndrueshme të huaja. Reformat strukturore, në kuadër të procesit të integrimit në BE, mund të rrisin ndjeshëm potencialin ekonomik.
Ju keni këshilluar vazhdimisht qeverinë për të ndjekur reforma fiskale, por shohim se Strategjia e të Ardhurave Afatmesme (MTRS) vazhdon të shtyhet. Si e vlerësoni vullnetin e qeverisë për ta zbatuar këtë reformë dhe cilat janë rreziqet e vonesës së saj, ndërkohë që mbahen disa përjashtime nga tatimi?
Strategjia e të Ardhurave Afatmesme (MTRS) përfaqëson një mundësi të rëndësishme për Shqipërinë për të forcuar kornizën e saj fiskale dhe do të përmirësojë transparencën, besueshmërinë dhe parashikueshmërinë e axhendës së reformës së të ardhurave.
Ne e vlerësojmë që autoritetet janë të angazhuara për zbatimin e MTRS dhe dëshirojmë t’i përgëzojmë për përfundimin e këtij dokumenti strategjik të rëndësishëm.
Me gjithë progresin e rëndësishëm, arritja e objektivave të të ardhurave të autoriteteve do të kërkojë një zbatim të fuqishëm të masave të administrimit të të ardhurave dhe politika të reja tatimore.
Ne rekomandojmë përshpejtimin e miratimit të politikave tatimore që do të ndihmonin në zgjerimin e bazës tatimore.
Për të siguruar suksesin e reformave të taksës së pronës, kemi theksuar prej kohësh rëndësinë e përfundimit të përgatitjeve të nevojshme, duke përfshirë krijimin e një kadastre fiskale, brenda një periudhe të përshtatshme.
Gjithashtu duhen përpjekje të fuqishme për të përmirësuar infrastrukturën IT, për të forcuar stafin dhe kapacitetet, dhe për të përmirësuar aksesin dhe përdorimin e të dhënave.
Në rastin e individëve me pasuri të lartë, do të jetë thelbësore rritja e aftësive për të shfrytëzuar të dhënat e palëve të treta në zbatimin e përputhshmërisë tatimore.
Së fundmi keni paralajmëruar për rreziqet që sektori i ndërtimit paraqet për sektorin bankar shqiptar, për shkak të rritjes së shpejtë të kredive hipotekore. A shihni ndonjë rrezik për një shpërthim të “flluskës” në sektorin e ndërtimit në Shqipëri?
Sektori bankar është i mirëkapitalizuar dhe likuid në përgjithësi, me raportet prudenciale që janë dukshëm mbi kërkesat rregullatore.
Ndërkohë që rreziqet sistemike në sistemin financiar të Shqipërisë mbeten kryesisht të kontrolluara, rritja e ndjeshme e kredive hipotekore dhe rritja e vazhdueshme e çmimeve në sektorin e pasurive të paluajtshme kërkojnë mbikëqyrje të kujdesshme.
Në mënyrë inkurajuese, Banka e Shqipërisë (BoA) ka bërë përparime në forcimin e kornizës së saj makroprudenciale, duke përfshirë mbledhjen e të dhënave të përmirësuara për pasuritë e paluajtshme.
BoA gjithashtu ka rritur në mënyrë të përshtatshme shtesën ciklike të kapitalit (CCyB) nga zero në 0.25% në qershor 2024 (që pritet të hyjë në fuqi në qershor 2025).
Duke pasur parasysh këto përpjekje, mund të konsiderohet futja e kërkesave për raportin kredi ndaj vlerës së pronës (loan-to-value LTV) dhe raportin e shërbimit të borxhit kundrejt të ardhurave të huamarrësve (debt-to-income DTI), për të ndihmuar në frenimin e zgjerimit të shpejtë të kreditimit në sektorin e pasurive të paluajtshme.
Duke pasur parasysh përqindjen e lartë të kredive në valutë të pambrojtura, kërkesa të tilla mund të diferencohen midis kredive në Lek dhe atyre në valutë.
Stabiliteti financiar mund të forcohet më tej duke kaluar drejt një norme pozitive neutrale për shtesat kundërciklike të kapitalit, – Countercyclical capital buffer CCyB – (domethënë, duke vendosur një nivel pozitiv të CCyB edhe kur rreziqet sistemike janë neutrale), së bashku me finalizimin e kuadrit të shtesave mbrojtëse ndaj rrezikut sistemik” (SyRB), në mënyrë që të adresohen rreziqet që nuk mbulohen nga shtesat e tjera të kapitalit.
Forcimi i mjeteve makroprudenciale do t’i lejonte politikës monetare të përqendrohej në stabilitetin e çmimeve pa ndërhyrë në çështjet e stabilitetit financiar.
Këta hapa do të jenë gjithashtu thelbësorë për të siguruar që sektori i ndërtimit të vazhdojë të rritet në mënyrë të qëndrueshme duke zbutur rreziqet për stabilitetin financiar.
Ndërtimi
Sektori bankar është i mirëkapitalizuar dhe likuid në përgjithësi, me raportet prudenciale që janë dukshëm mbi kërkesat rregullatore. Ndërkohë që rreziqet sistemike në sistemin financiar të Shqipërisë mbeten kryesisht të kontrolluara, rritja e ndjeshme e kredive hipotekore dhe rritja e vazhdueshme e çmimeve në sektorin e pasurive të paluajtshme kërkojnë mbikëqyrje të kujdesshme.
Shqipëria po punon për të zbatuar një skemë të re pensionesh. Cila do të ishte këshilla juaj në këtë drejtim?
Raporti i Stafit të FMN-së për Shqipërinë, bazuar në Artikullin IV për vitin 2023, thekson disa nga sfidat që paraqiten nga trendet demografike dhe ndikimin e tyre në sistemin e pensioneve.
Sipas projeksioneve të Kombeve të Bashkuara, përqindja e popullsisë së moshuar (65 vjeç e lart) në Shqipëri pritet të arrijë në 40% deri në vitin 2070, krahasuar me vetëm 20% që është sot. Ky trend afatgjatë nxitet nga flukset negative neto të migracionit dhe normat e ulëta të lindshmërisë.
Një reformë e madhe e sistemit të pensioneve u zbatua në vitin 2015. Reforma (i) rriti gradualisht kohëzgjatjen e kontributit të kërkuar për një pension të plotë deri në 40 vjet deri në vitin 2032; (ii) rriti moshën e daljes në pension në 67 vjeç deri në vitin 2056 si për burrat ashtu edhe për gratë; (iii) prezantoi një pension social jo-kontributiv; dhe (iv) lidhi më ngushtë kontributet me pagat reale duke rritur tavanin e kontributeve.
Pavarësisht këtyre reformave, të cilat ndihmuan në përmirësimin e qëndrueshmërisë së sistemit, ka ende sfida të mëdha. Së pari dhe më kryesorja, është e nevojshme të adresohet shkalla e ulët e kontributit të popullsisë në moshë pune, veçanërisht për të vetëpunësuarit.
Për shembull, në qershor 2022, më pak se 40% e popullsisë në moshë pune (25-65 vjeç) kontribuonin në skemën e pensioneve.
Pagesat jo të plota të kontributeve për shkak të mosplotësimit të viteve të punës rrisin rrezikun për mungesë përfitimesh nga pensioni në të ardhmen, duke shtuar numrin e personave me pension të pjesshëm dhe të atyre me pension social.
Një tjetër shqetësim është deklarimi i pjesshëm i pagave. Në të njëjtën kohë, sistemi i pensioneve mbulon pothuajse të gjithë të moshuarit, gjë që ka gjasa të shkaktojë presione mbi shpenzimet në dekadat e ardhshme.
Mund të merren në konsideratë opsione për të ruajtur stimujt për të rriturit në moshë pune, që ata të jenë të interesuar të kontribuojnë.
Kjo përfshin mbajtjen e normës së kontributit në një interval të arsyeshëm dhe kryerjen e studimeve për të kuptuar nëse një periudhë më e shkurtër për të cilën fiton të drejta pensioni mund të nxisë më shumë individë të kontribuojnë. Nëse do të mundësohej që niveli i pensioneve të ardhshme të jetë i përshtatur me kontributet e kaluara, kjo do të shmangë krijimin e dekurajimeve për të marrë pjesë.
Planet private vullnetare të pensioneve, të cilat mund të përfshijnë regjistrimin automatik, janë provuar të jenë një kanal i mirë në disa vende për të nxitur pjesëmarrjen dhe për të rritur përfshirjen financiare.
Pensionet
Mund të merren në konsideratë opsione për të ruajtur stimujt për të rriturit në moshë pune që ata të jenë të interesuar të kontribuojnë. Kjo përfshin mbajtjen e normës së kontributit në një interval të arsyeshëm dhe kryerjen e studimeve, për të kuptuar nëse një periudhë më e shkurtër, për të cilën fiton të drejta pensioni, mund të nxisë më shumë individë të kontribuojnë. Nëse do të mundësohej që niveli i pensioneve të ardhshme të jetë i përshtatur me kontributet e kaluara, kjo do të shmangë krijimin e dekurajimeve për të marrë pjesë.
Ju keni këshilluar vazhdimisht qeverinë shqiptare për të nxitur një rritje të qëndrueshme dhe gjithëpërfshirëse dhe për të zbatuar reforma strukturore. Çfarë duhet bërë, veçanërisht për të frenuar normën e lartë të emigracionit, që po pengon rritjen dhe krijon pengesa në tregun e punës?
Për të adresuar normën e lartë të emigracionit dhe pengesat në tregun e punës, ndërkohë që nxit një rritje të qëndrueshme, Shqipëria ka nevojë për një qasje të gjerë ndaj reformave strukturore.
Rritja e produktivitetit është thelbësore, me fokus në përmirësimin e aksesit të NVM-ve në financa, përshtatjen e arsimit dhe trajnimit profesional me nevojat e tregut të punës, avancimin e procesit të dixhitalizimit dhe zgjerimin e qasjes në kujdes për fëmijët për të rritur pjesëmarrjen në fuqinë punëtore.
Përparësi duhet të jetë zhvillimi i infrastrukturës, duke përfshirë modernizimin e transportit dhe diversifikimin e burimeve të energjisë së rinovueshme, krahas hidroenergjisë. Burimet e duhura buxhetore dhe mbikëqyrja efektive janë thelbësore për të siguruar zbatimin në kohë dhe me ndikim.
Duhet të vazhdojnë reformat e qeverisjes në mënyrë që të përmirësohet mjedisi i biznesit. Përforcimi i mëtejshëm i sistemit gjyqësor, lufta kundër korrupsionit dhe avancimi i masave kundër pastrimit të parave do të rrisin transparencën dhe do të tërheqin investime.
Këto përpjekje, të kombinuara me krijimin e vendeve të punës në sektorët me vlerë të shtuar më të lartë, do ta bëjnë Shqipërinë më tërheqëse për qytetarët e saj dhe do të zvogëlojnë presionet e emigracionit.
Shfrytëzimi i procesit të anëtarësimit në BE për të zbatuar këto reforma do të përshpejtojë procesin e konvergjencës për afrimin e të ardhurave dhe do ta pozicionojë Shqipërinë për një rritje të qëndrueshme afatgjatë.
Si e shpjegoni forcimin e vazhdueshëm të monedhës shqiptare vitet e fundit? Dua të theksoj se, veçanërisht në vitin 2024, nuk ka pasur ndonjë përmirësim të ndjeshëm të deficitit të bilancit të pagesave. Cili është parashikimi për 2025?
Analiza e stafit të FMN-së, e publikuar në konsultimin e Artikullit IV për Shqipërinë në vitin 2023, tregon se forcimi i qëndrueshëm i Lekut shqiptar ka qenë kryesisht i ndikuar nga faktorë ekonomikë bazë, si flukset e fuqishme të turizmit dhe përmirësimi i produktivitetit.
Ndërsa pabarazitë e jashtme në tremujorët e parë të vitit 2024 janë më të mëdha krahasuar me vitin 2023, deficiti i llogarisë korrente si përqindje e PBB-së për vitin në tërësi pritet të jetë ndjeshëm më poshtë mesatares prej 6% të PBB-së të regjistruar gjatë pesë viteve të fundit.
Ne presim që dhe në afatin e mesëm, deficiti të jetë gjithashtu poshtë mesatares së 2019-2023.
Postimi ” Weber e FMN: Reformat strukturore mund të rrisin ndjeshëm potencialin ekonomik ” eshte marre nga Revista Monitor.
