“Sigurimi i shtetasve në kohën e pleqërisë është problem i çdo shoqërie”. Në përcaktimin e nivelit të tyre ndikojnë dukshëm disa arritje si: niveli ekonomik, struktura demografike e popullsisë, interesi i individit për zgjidhjen e tyre, etj. Mbi këtë bazë, çdo vend ka ndërtuar sistemin e vet të sigurimeve shoqërore. Përgjithësisht, shekullin e kaluar në shumicën e vendeve ka mbizotëruar sistemi Pay As You Go1 (PAYG), në themel të të cilit qëndrojnë parimet e solidaritetit dhe të vazhdimësisë së brezave; sistem i cili mendohet që përgjithësisht e kreu mirë misionin e tij.
Por shekulli XXI ka shtruar para këtij sistemi sfida të reja. Në kushtet kur ritmet e lindjes po bien dhe jetëgjatësia po zgjatet, popullsia e moshuar po rritet me ritme mjaft të larta, sistemi po përjeton gjithmonë e më shumë probleme, çka e detyron brezin e punësuar të rrisë kontributet e tij për të mbajtur brezin e pensionuar, gjë që po shkon drejt pamundësisë për të plotësuar nevojat e popullsisë së moshës së tretë.
Një nga sistemet që po zbatohet sot në të gjithë botën, përfshirë dhe Kosovën e Maqedoninë, është vendosja e sistemit të Alternuar të Pensioneve, ku sistemi i përgjithshëm do të përbëhet nga dy a më shumë skema (sipas përkufizimit të Bankës Botërore “Kolona”). Skema e parë është sistemi shoqëror shtetëror PAYG i detyruar, i cili do jetë përparësi dhe do të garantojë një nivel bazë jetese. Skema e dytë është sistem vetekapitalizues i detyruar, i cili nënkupton një ndarje të kontributit në dy pjesë:
- a) kontribut shoqërore që shkon për të funksionuar skema PAYG dhe
- b) Kontribut individual vetkapitalizues që administrohet nga fondet private. Së treti, skemat suplementare vullnetare që përmbajnë një kontribut shtesë për të marrë një pension shtesë.
Në këtë kontekst ka ardhur koha të reformohet edhe sistemi i pensioneve në Shqipëri. Nga dy modelet që aplikohen sot në botë, mendojmë se më i përshtatshëm për kushtet e vendit tonë, (me një popullsi të re dhe me një shkallë zëvendësimi page-pension shumë të ulët), do të ishte modeli i parë,ku ne sistemin e përgjithshëm te funksionojnë te tre skemat(kolonat). Ky model nënkupton dhe zbatimin e sistemit të detyruar vetekapitalizues, ku për momentin një pjesë e kontributit 3-5% mund të kalojë nën administrimin e këtyre skemave.
Situata e Pensioneve ne Shqipëri
Sot problemet e pensioneve dhe sidomos deficitet financiare te skemave shtetërore, janë një preokupacion evident në të gjithë vendet e botës, kjo nder te tjera edhe si rrjedhojë e ritmeve me të cilat rritet popullsia e tretë;
së pari, të rritjes së jetëgjatësisë së popullatës,
së dyti, të rënieve të ritmeve të lindjeve dhe për Shqipërinë,
1 Pay as you go (PAYG)- Paguaj sot që të përfitosh nesër
Se treti, Emigracioni i moshave te reja
Duke e analizuar këtë proces ne Shqipëri konstatohet se treguesit kryesorë te funksionimit te këtij sistemi janë mjaft shqetësuese.
- Niveli mjaft i ulet i te ardhurave ne raport me PBB (6.88 %,kundrejt 10 – 12 % te vendeve per rreth nesh),
- Raporti i ulet kontribuues/perfitues 1.15 me 1,kundrejt 2 ;1 qe skema te funksionoj mire
- Shkalla shume e ulet e zëvendësimit.( pension mesatar / page mesatare) 35 – 40%,kundrejt 75 % kerkesa ligjore, si dhe
- Perqindja e ulet e popullsisë ne moshe pune te inkluduar ne sistem (vetem 30-32%) etj dhe,
Ne këto kushte, duhet pranuar se sistemi ofron përgjithësisht përfitime te ulëta me ngarkesa kontributive relativisht te larta.
Si rrjedhojë e të gjitha këtyre dukurive, zhvillimi i sistemit te pensioneve dhe rritja e qëndrueshmërisë financiare te tij eshte nje domosdoshmëri qe lidhet me tre çeshtje kryesore qe kerkojne zgjidhje:
Se pari – Deficiti aktual i sistemit te pensioneve eshte i larte, ai arrin ne 2.24% te PBB dhe, ne keto kushte, parashikimet aktuariale supozojnë perkeqesim te kesaj gjendjeje.
Se dyti Mos fuksionimi i skemave vetekapitalizuese te pensioneve per nje periudhe 10- 15 vjecare ne Shqiperi ka ulur ne mënyre te ndjeshme shkallen e zevendesimit (pension mesatar/page mesatare),ose me sakte te ardhurat mesatare te nje pensionisti.
Se treti. Problemet e papunesise, të informalitetit dhe vecanerisht të emigracionit ne mosha pune, kane ulur ndjeshem përqindjen e popullsise kontribuese ne keto 15 vitet e fundit,duke krijuar nje shqetesim te madh social per te ardhmen.
Projeksionet tregojne se deri ne vitin 2030,popullsia ne moshe pune do te tkurret ne mynyre sistematike dhe nga ana tjeter numuri i pensionisteve do te rritet me shpejtesi,duke vene ne rrezik qendrueshmerin e skemes se pensioneve, Keshtu;
– Grup mosha mbi 60 vjec sot zen 23.5% të totalit të popullsisë ne nje kohe kur kjo popullsi ne vitin 2001 ishte vetem 11%
– Bumi i lindjeve në vitet 1960 po sjell rritje të shpejtë të pensionistëve këtë dekadë teksa popullsia në moshë pune po tkurret me shpejtësi nga rënia e lindjeve dhe norma e lartë emigracionit.
Nje problem qe kerkon zhgjidhje jane edhe problemet e financimi te skemave te pensioneve te Rurale.
– Aktualisht vetem 10 % e fermerve, rreth 60 mije vete paguajne kontribut, duke bere qe rreth 80% e pensioneve rurale te thellojn dificitin e skemes. Ashtu sic vepron sot skema e sigurimeve shoqerore ne zonat rurale vetem skeme sigurimi nuk eshte. Kerkohet:
– a)Ligji te jete detyrues per te gjithe fermeret e afte per pune,ose
– b)Te kthehet ne skeme sigurimi vullnetar, sic veprohet sot ne shume vende te botes.
Duke e analizuar ne teresi sistemin e pensioneve ne Shqiperi, vecanerisht funksionimin e tij, duhet pranuar që sistemet vetekapitalizues të pensioneve sot paraqiten si një domosdoshmëri e kohës.
Siç dihet skema e solidaritetit PAYGO mendohet që e kreu mirë misionin e saj, ato ishin shumë efektive kur kishim një popullësi të re, ku shumë punonin e kontribuonin dhe pak përfitonin – paguaj pak e merr shumë. Por në kushtet e plakjes së popullsisë ku këto raporte kanë ndryshuar tani – paguaj shume e merr gjithmonë e me pak, pothuajse në të gjithë botën, për vëndet e zhvilluara pas viteve 1980 dhe për vendet në zhvillim pas viteve 2000 janë futur si komponentë të një pensioni edhe skemat vetekapitalizuese private.
Këto janë edhe arsyet që sot pensionet private(vetëkapitalizuese) po zhvillohen me ritme të larta në të gjithë vëndet e botës.
Plakja graduale e popullsisë dhe emigracioni, që ka përfshirë kryesisht të rinjtë edhe ne Shqiperi po e ndryshon ndjeshëm strukturën e popullsisë në vend, duke përmbysur piramidën në favor të moshave te treta.
Për kushtet e Shqipërisë mendojmë që futja e sistemit vetekapitalizues privat te pensioneve paraqitet si më i përshtatshëm e funksional, mbasi:
Së pari, në Shqipëri afro 75-80% e GDP vijnë nga sektori privat, prandaj ska asnjë arsye të mos vlerësohet edhe në këtë fushë.
Së dyti, Shqipëria është një vend Europian dhe përafrimi i legjislacionit edhe në fushën e sigurimeve shoqërore është kusht për tu anëtarësuar në këtë familje.
Së treti, këto skema, për vetë konfigurimin e tyre ndihmojnë më mirë ekonominë e vëndit duke mobilizuar parat e lira të popullatës nëpërmjet investimeve të tyre në instrumenta financiar afatgjatë 5-10-15 vjeçare (Obligacione Shtetërore).
Se katerti, zhvillimi i tregut te pensioneve vetekapitalizuese private do i japi nje impuls mjaft pozitiv edhe aktoreve te tjere qe veprojne ne tregun financiar.
Keto skema i japin zgjidhje mjaft problemeve që dikton koha:
së pari, zgjidhin kontradiktën e brezave, duke e bërë brezin e ri më të interesuar pë tu siguruar
Së dyti, zgjidhin problemet e shtrëmbërimit të tregut të punës, mjaft shqetësuese për ekonominë Shqiptare, si në rastin e evazionit të zii, por vecanerisht atij gri, mbasi lidhet shumë mirë masa e kontributit me atë të përfitimit.
Së treti, ofrojnë përfitime në kushte më të favorëshme moshe, vjetërsie në punë e masë pensioni, duke zgjidhur dhe pensionet e profesioneve te veshtira.
Disa nga Masat qe Mendojme se Duhen Marre ne Fushen e Pensioneve
Mendoj se gjendja dihet, nuk don koment,cdo familje e ndjen e prek cdo muaj, ajo qe ka rendesi, cfare do bejme.
Nder masat qe duhet te merren per përmirësimin e tregut te pensioneve mund te themi me bindje te plote eshte zhvillimi i skemave private vetekapitalizuese te pensioneve.
Me te drejt sot ky sistem konsiderohet si nje kerkese e domosdoshme e kohes. Legjislacioni shqiptar aktualisht lejon funksionimin e dy sistemeve (kolonave).
- a) Sistemi i detyrueshem shteteror, kolona e pare, dhe
- b) Sistemi privat vullnetar e suplementar(kolona e trete)
Për te rritur shkallen e zevendesimit (raportin midis pages masatare me pensionin mesatar), i cili aktualisht është 35-40%, kundrejt 70 – 75% qe duhet te jete, kerkohet te zhvillohen skemat vetekapitalizuese e detyruar, kolona e dyte
Se pari, te inkurajohet skema vullnetare suplementare e sapo krijuar e pensioneve. Sipas ligjit, kjo skeme kryen dy funksione;
- a) jep pensione shtese mbi ato qe jep sistemi i detyruar shteteror dhe
- b) jep pensione ne kushte me te favorshme nga ato qe afron skema baze.
Kjo skeme ka nevoje per nje perkujdesje me te madhe, nepermjet sistemit fiskal, te lehtesirave fiskale, zgjerimit te llojeve te fondeve, sidomos ato profesionale, te profesioneve te veshtira etj, per te rritur interesimin e pjesëmarrjes.
Duhet vlerësuar nisma e Autoritetit Mbikëqyrjes Financiare per përmirësimin e kuadrit ligjor, por mos harrojm ajo eshte e pjesshme, kërkohet qe te punohet me fort per kompletimin e plote te kuadrit ligjor ne kete fushe ;
Se dyti, te vendoset sistemi vetekapitalizues i detyruar, cka do te kerkoje nje ndarje te kontributit ne dy pjese, nje kontribut shoqeror qe do duhet te perballoje sistemin aktual te pensioneve dhe nje pjese kontribut individual, qe do derdh ne llogarit e veta te fondit te pensioneve. Kjo behet me imperative duke mare ne konsiderate, nevojen qe ka tregu shqiptar ne fushen e investimve.
Me ngritjen e ketyre skemave, krijohet mundesia per funksionimin e sistemit shumekollonesh te sigurimeve shoqerore edhe ne Shqipëri.
Naim HASA
Ekspert Sig.Shoqerore
Burimi: ScanTv.
Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.
