Në këtë periudhë të komplikuar që po përjetojmë, nën presionin e madh të një krize të fortë ekonomike, rritje çmimesh e inflacioni, çoroditje tregjesh dhe mungesa apo frike për mungesa të ushqimeve, lëndëve të para, të një tregëtie ndërkombëtare në vështirësi të mëdha, dhe mbi të gjitha, nën efektet negative të periudhës post-covid 19 dhe konfliktit ushtarak në Ukrainë, në horizont po shfaqet një tjetër re e zezë për ekonominë dhe financat e mjaft vendeve të botës : stagflacioni.
Termi stagflacion që po përmendet gjithnjë e më shumë nga ekonomistët e financierët ekspertët, nënkupton një periudhë në të cilën stanjacioni i ekonomisë bashkëjeton me inflacionin e lartë. Kjo është arsyeja pse kemi ardhur në këtë pikë kritike për javët dhe muajt në vazhdim, dhe në skenarin më pesimist, ndoshta edhe për një apo dy vitet e ardhshme.
Muajt e fundit, ekonomistët dhe analistët e specializuar janë rikthyer dukshëm të flasin për “stagflacion”, një term hibrid, pak i njohur për publikun e gjerë, i cili tregon një fazë të ekonomisë në të cilën stanjacioni dhe rritja e çmimeve bashkëjetojnë me nivelet e larta të papunësisë.
Ky term, u përdor për herë të parë në vitin 1965 nga politikani konservator britanik Iain Macleod për të përshkruar atë që ai mendonte se ishte “më e keqja nga dy fjalët, jo vetëm inflacioni nga njëra anë dhe stanjacioni nga ana tjetër, por një kombinim i të dyjave“.
Me pak fjalë, më e keqja nga më të këqijat. Stagnimi më pas u shfaq në fakt gjatë viteve 1970 pas krizës së naftës (kujtojnë embargon e OPEC-ut të vitit 1973) që i çoi ekonomitë e vendeve më të përparuara në një tkurrje të mprehtë të aktivitetit dhe rritje dyshifrore të çmimeve. Një lloj makthi i së shkuarës dhe ndoshta është edhe për këtë arsye që fjala “stagflation” është shumë e kërkuar në Google dhe shumë e përdorur në media dhe debatet politike e ekonomike këto javët e fundit.
Stagflacioni mund të ketë pasoja të padëshirueshme në disa fronte. Për njerëzit e zakonshëm apo jetën e përditshme, ngadalësimi i ekonomisë do të thotë më pak punë, ndërsa një rritje e çmimeve gërryen fuqinë blerëse të familjeve të detyruara të paguajnë më shumë për faturat, furnizimet me karburant, ushqimin, shërbime të ndryshme, etj., duke lënë më pak hapësirë për konsum normal në periudha normale.
Në realitet, jo të gjithë ekonomistët pajtohen se rreziku i stagflacionit është afër dhe, mbi të gjitha, shumë tregojnë një kohë të ndryshme të mundësive të shfaqjes së tij ndërmjet Shteteve të Bashkuara dhe Evropës.
Debati rreth stagflacionit
Nocioni stagflacion ishte objekt i një diskutimi të gjerë në gjysmën e dytë të shek.XX-të, pasi hodhi poshtë një nga argumentet bazë të analizës së ekonomistit britanik John Maynard Keynes, sipas të cilit një ekonomi që përballet me një rritje të çmimeve duhet të pranojë një ngadalësim të aktivitetit ekonomik për ta kufizuar atë, domethënë një rritje e shkallës së papunësisë. Përkundrazi, një sistem që dëshiron të stimulojë këtë aktivitet ekonomik do të mund ta bëjë këtë vetëm duke “pranuar” një përshpejtim të inflacionit.
Kjo marrëdhënie e kundërt midis inflacionit dhe papunësisë njihet si kurba e Phillips-it, e quajtur kështu sipas ekonomistit të Zelandës së Re, Alban Ëilliam Phillips, i cili e paraqiti atë publikisht në vitet 1950. Por në vitet 1970-të, në fakt, duke rifilluar aktivitetin ekonomik me politika kejnsiane, papunësia mbeti e lartë dhe çmimet u rritën.
Stagflacioni u përdor nga ekonomistët liberalë monetaristë për t’iu kundërvënë politikave ekspansioniste. Argumenti u përdor si provë e ineficencës dhe inefektivitetit të politikave ekspansioniste.
Megjithatë, dekada më vonë, duket se politikat neokeynesianiste po kthehen duke u “servirur si aktuale”. Sipas Mario Pianta, profesor i Politikës Ekonomike në Universitetin e Urbinos në Itali, “Kësaj radhe, ndryshe nga vitet 1970, përgjigja nuk duhet të jetë monetarizmi. Ne jemi sigurisht në një kontekst të rritjes së inflacionit, veçanërisht në Evropë, për shkak të bllokimeve në furnizime dhe presionit spekulativ, i në rastin e produkteve të naftës. Kjo do të ndikojë edhe në vendimet e Bankës Qendrore Evropiane, siç ka ndodhur tashmë në Shtetet e Bashkuara. Por kjo shkon në drejtim të rrëndimit të vështirësive të ekonomisë, të nxitura nga politikat fiskale ende shumë të dobëta”.
Konteksti aktual të kujton atë në të cilin ekonomia botërore u zhyt në vitet 1970 dhe që shkaktoi stagflacion. Ashtu si atëherë, pas një periudhe inflacioni të lartë, të nxitur nga politikat ekspansioniste fiskale dhe monetare (në vitet 1960), një luftë intensifikoi rritjen e naftës dhe çoi në vite stagflacioni. “Në fillim të viteve 1970, bumi ekonomik i pas Luftës së Dytë Botërore filloi të zbehet, për shkak të rritjes së konkurrencës ndërkombëtare, shpenzimeve të lidhura me Luftën e Vietnamit dhe rënies së vendeve të punës në prodhim.
Kriza u thellua kur vendet e pasura me naftë në Lindjen e Mesme shpallën një embargo kundër Shteteve të Bashkuara në shenjë hakmarrjeje për mbështetjen e saj ndaj Izraelit pas Luftës së Yom Kipurit, e cila pati një efekt të qëndrueshëm në çmimet e naftës. Sot, konflikti në Ukrainë shërben si një detonator për vazhdimin e rritjes së çmimeve të mallrave, duke përforcuar skenarin e stagflacionit që disa vëzhgues kishin frikë. Rreziku i një “kthimi në vitet 1970-tw ka marrë formë.
Ky skenar ishte negativ për tregjet e aksioneve në vitet 1970, veçanërisht për Wall Street. Indeksi S&P 500 ra me 40% midis kulmit dhe nivelit të tij të ulët me një nën-performancë të qartë të stoqeve të teknologjisë, konsumatorit, bankave dhe kapitalit të vogël. Vetëm mallrat kishin tejkaluar inflacionin. Shtrëngimi i Rezervës Federale Amerikane pas këtij episodi nuk bwri të mundur ndryshimin e prirjes së çmimeve të naftës, të cilat vazhduan të rriteshin pavarësisht përfundimit të konfliktit. “Tregu bear” përfundoi vetëm pasi Fed ndryshoi politikën dhe uli normat nga 14% në 3%.
Por a jemi vërtet në një fazë stagflacioni?
Ekonomistët janë të ndarë në analizat dhe opinionet e tyre, por, nëse lufta në Ukrainë do të vazhdojë gjatë, një gjendje dizekuilibri e fortë ekonomike e financiare, “pushtimi” nga stagflacioni mund të bëhet realitet. Komisioneri Evropian për Ekonominë, Paolo Gentiloni, argumenton se “rritja është solide deri në atë pikë sa të shmanget një fazë stagflacioni. Por, vendimi i fundit i qeverisë ruse për të tarifuar furnizimet me naftë dhe gaz në rubla dhe jo në dollarë, ka alarmuar edhe një herë tregjet”.
Vecanërisht për sektorin e automobilave, pas pandemisë, krizës së gjysmëpërçuesve, rritjes së çmimit të lëndëve të para, vështirësive në zinxhirin e furnizimit, do të ishte një tjetër tronditje.
Konflikti ruso-ukrainas, por që në prapaskenë është një konflikt shumë më i gjerë se kaq, ka një ndikim tejet negativ në skenarin gjeoekonomik global, me komponentin energjetik të inflacionit që është rritur shumë, si dhe me rritjen e pakontrollueshme të cmimeve të mallrave kapitale dhe ushqimeve.
Nëse konceptet makroekonomike do të mund të zbatoheshin në sektorë të veçantë, mund të thuhet se industria e automobilave është tashmë në një fazë stanjacioni. Me fabrikat dhe uzinat e prodhimit të automobilëve që tashmë punojnë nën kapacitetet e tyre, ose dhe janë ndalur përkohësisht për shkak të vështirësive e pengesave të zinxhirit të furnizimit, rritjes së çmimit të lëndëve të para, valës së gjatë të pandemisë dhe krizës së çipave, oferta po gjendet ndjeshëm në vështirësi për të përmbushur kërkesën. Konsiderohet si situata më e vështirë e tyre në 40 vitet e fundit.
Duhet të kihet parasysh gjithashtu se një nga mjetet për të luftuar stagflacionin (jo i vetmi sipas shumë ekonomistëve që bëjnë thirrje të mos përsërisim gabimet e krizës së naftës të viteve 1970) është të veprosh me levën monetare që do të nënkuptonte rritje të normës së interesit nga ana e bankave qëndrore duke shtrenjtuar koston e parasë. Por, përvec kësaj egzistojnë si mundësi dhe dy leva të tjera të rëndësishme : të reduktohet kostoja e punës nëpërmjet shkurtimeve të personelit ose të shkarkohet në treg kostoja e investimeve të bëra për tranzicionin energjitik drejt energjisë elektrike.
Si po reagojnë Banka Qëndrore?
Në SHBA, Fed, Rezerva Federale ka rritur tashmë normat bazë me një çerek pikë (d.m.th. me rreth 0.25%) me synimin për të luftuar inflacionin i cili në janar ishte 7.5%, në nivelin më të lartë në 40 vjet. Fed ka lënë të kuptohet gjithashtu se më shumë lëvizje të normave do të pasojnë gjatë vitit 2022.
Banka Qendrore Evropiane po merr pak më shumë kohë për momentin. ndonëse është në plan një lehtësim gradual i politikave ekspansioniste, i cili parashikon një injektim mujor të likuiditetit në tregje të barabartë me 60 miliardë euro. Qëllimi i BQE është një kontroll më i mirë i inflacionit, i cili tashmë po i affrohet nivelit prej 6% me bazë vjetore. vjetore.
Sipas BQE “Rritja e PBB-së në eurozonë duhet të mbetet modeste në tremujorin e parë të vitit 2022, në prani të efekteve negative që rrjedhin nga dobësia e aktivitetit në fund të 2021, nga çmimet e larta të mallrat e energjisë dhe efektet që rezultojnë nga lufta në Ukrainë … për vitin 2022, rritja e eurozonës pritet të jetë ende e lartë, edhe nëse ritmi i saj do të jetë më i ngadaltë se sa pritej para shpërthimit të luftës. Projeksionet makroekonomike të formuluara nga ekspertët në mars 2022 parashikojnë rritje vjetore të PBB-së reale prej 5.4%. në 2021, 3.7 në 2022, 2.8 në 2023 dhe 1.6 në 2024”.
Vlerësimet e Bankës së Shqipërisë
Sipas vlerësimeve të Bankës së Shqipërisë “Rritja e çmimeve në tregjet botërore dhe reduktimi i kërkesës së huaj, do të shoqërohen me norma më të larta inflacioni dhe rritje më të ngadaltë ekonomike krahasuar me vlerësimet e mëparshme … dy vitet e fundit kanë qenë të paprecedenta dhe sfiduese për ekonominë shqiptare, duke u përballur me tërmetin e vitit 2019, pandeminë e cila filloi në vitin 2020 me pasojat e së cilës ende po përballemi dhe viti 2022 i cili përkon me nisjen e sulmit ushtarak të Rusisë ndaj Ukrainës dhe krizën ndërkombëtare të çmimeve”.
Sipas BSH, efektet do të prekin të gjithë zinxhirin ekonomik për shkak të çmimeve të larta që do të rrisin edhe më tej kostot e prodhimit, duke sjellë rënie të ndjeshme të konsumit e ngadalësim të gjithë ekonomisë. Energjia, drithërat, ndërtimi dhe turizmi janë sektorët që do të goditen më shumë.
Por, rreziku edhe pse indirekt, mund të ndihet edhe në sektorin bankar, pasi kriza e çmimeve po prek të ardhurat e qytetarëve e ecurinë e bizneseve, çka mund të sjellë pamundësinë e tyre për të shlyer në kohë kreditë e marra. Veç rënies së konsumit, efektet negative do të ndihen edhe te investimet që sipas bankës pritet të ulen këtë vit për shkak të situatës së krijuar, ndërsa parashikohet që edhe deficiti buxhetor të zgjerohet më tej duke vënë në vështirësi buxhetin e shtetit.
Përballë rritjes së çmimeve të ushqimeve, të lëndëve të para dhe të produkteve bazë, politika monetare u përshtat duke synuar krijimin e kushteve të nevojshme monetare për respektimin e objektivit të inflacionit të Bankës së Shqipërisë me qëllim ruajtjen e stabilitetit financiar dhe rritjen e qëndrueshme e afatgjatë të ekonomisë.
Inflacioni në Shqipëri pritet të qëndrojë mbi objektivin e Bankës gjatë vitit 2022, në pasqyrim të goditjeve që vijnë nga çmimet e rritura në tregjet ndërkombëtare, megjithatë, kjo goditje do të ketë efekte të përkohshme. Në këtë kontekst, rritja e çmimeve në tregjet botërore dhe reduktimi i kërkesës së huaj, do të shoqërohen me norma më të larta inflacioni dhe rritje më të ngadaltë ekonomike krahasuar me vlerësimet e mëparshme të Bankës.
Analizat dhe vlerësimet e FMN dhe Bankës Botërore
Sipas Pierre-Olivier Gourinchas, Drejtorit të kërkimeve ekonomike në Fondin Monetar Ndërkombëtar “Lufta po dobëson skenarin e ekonomisë globale, ndërsa inflacioni përshpejtohet“. FMN nënvizon se “rritja ekonomike globale pritet të tkurret në muajt dhe vitet e ardhshme” duke evidentuar si faktor kryesor “luftën në Ukrainë, si një krizë shtesë që ngadalëson rritjen ekonomike globale në një moment kur ekonomia nuk ishte rikuperuar ende plotësisht nga pandemia“.
“Përveç ndikimit të saj të menjëhershëm dhe tragjik humanitar – thuhet në diagnozën e FMN – lufta do të ngadalësojë rritjen ekonomike dhe do të rrisë inflacionin. Rreziqet e përgjithshme ekonomike janë rritur ndjeshëm dhe kompromiset politike janë bërë edhe më të domosdoshme”. Konflikti, argumenton FMN, “shton serinë e goditjeve të ofertës që kanë goditur ekonominë globale vitet e fundit. Ashtu si valët sizmike, efektet e tij do të përhapen shumë e gjerë nëpër tregjet e mallrave. tregti dhe lidhje financiare “.
“SHBA është më e mbrojtur sepse është prodhuesi kryesor i energjisë në botë dhe mund të zbresë nga 4 në 3.7%. Megjithatë GDP-ja e SHBA tashmë është ulur me 1.4% në tremujorin e parë të vitit 2022, ndërkohë që inflacioni ka arritur në 8.5%.
Goldman Sachs vlerëson se në SHBA ka 15% probabilitet recesioni në 12 muajt e ardhshëm dhe 35% në 24 muajt e ardhshëm. Në këtë fazë, SHBA janë më pak të prekura nga kanali i lëndëve të para për shkak të pavarësisë së saj strategjike: prodhimi i naftës tani është po aq i lartë sa konsumi. Rritja e çmimeve të naftës dhe gazit kushton rreth 0.5% të PBB-së, e cila tani sjell rritjen ekonomike të SHBA-së në vitin 2022 në 3.5%.
Në Azi, “rritja në Kinë është e destinuar të ulet nga 5.5% në 4.4%, nëse shpërthimi i ri i Covid nuk do vazhdojë gjatë dhe do mund të kontrollohet shpejt”. Ekonomia ruse do të humbasë 8.5% dhe ajo ukrainase 35%. Megjithatë urgjenca i prek të gjithë. Sipas FMN-së, inflacioni i shkaktuar nga rritja e çmimeve të energjisë dhe mallrave do të rritet në 5.7% në ekonomitë e zhvilluara dhe 8.7% në ato në zhvillim.
“Po vjen një krizë brenda krizës”- Alarmi i Bankës Botërore për ‘katastrofë njerëzore. Presidenti i Bankës Botërore, David Malpass, ka paralajmëruar një “katastrofë njerëzore” pasi çmimet e ushqimeve po vijojnë të rriten ndjeshëm që pas pushtimit rus të Ukrainës. Ashtu si pandemia Covid-19, kriza e ushqimit do t’i godiste më së shumti njerëzit më të varfër në botë, sepse ata “do të hanë më pak dhe do të kenë më pak para për çdo gjë tjetër, siç është shkollimi”. Rezervat globale të ushqimit janë të mëdha sipas standardeve historike dhe ka ushqim të mjaftueshëm në botë për të ushqyer të gjithë, por do të duhet të vendoset një proces për të çuar ushqimin tek ata më në nevojë. “Afërsisht 60% e vendeve më të varfra tani janë ose në vështirësi borxhi ose në rrezik të lartë për të qenë në vështirësi borxhi”. Banka Botërore llogarit se mund të ketë një rritje “të madhe” prej 37% në çmimet e ushqimeve, e cila do jetë shumë e madhe për të varfërit. Banka Botërore këshillon shtetet, veçanërisht ato me borxhe të paqëndrueshme, të veprojnë herët në strategjitë për të ulur barrën e tyre të borxhit.
Ekonomistët gjykojnë se në periudhën aktuale, “Rreziku ekonomik kalon në tre kanale: kanali tregtar (sanksionet ekonomike), kanali i pasigurisë (besimi i agjentëve ekonomikë dhe kushtet financiare) dhe mbi të gjitha, kanali i lëndëve të para (nafta, gazi dhe produktet bujqësore e ushqimore). Vlerësimet tona bazohen në zgjedhjen metodologjike të mbajtjes së supozimit të një elasticiteti të fortë të rritjes ekonomike ndaj variacioneve në çmimin e lëndëve të para. Ky supozim reflekton si faktin që rritja e çmimit është e njëkohshme për të gjitha lëndët e para, ashtu edhe fakti që këto rritje përbëjnë “goditje” dhe jo rritje graduale”.
“Në bazë të çmimeve aktuale të mallrave (çmimi Brent në 115 dollarë) dhe tendosjeve të kushteve financiare, vlerësohet se kriza ukrainase tashmë po i kushton eurozonës një rritje prej 1.5% në vitin 2022. Në rastin e një skenari më të pafavorshëm që integron një rritje shtesë të fuçisë së naftës (në 130 USD) dhe një përkeqësim të kushteve financiare (ekuivalente me atë të pranverës 2020), rritja evropiane do të pësonte një ngadalësim më të theksuar prej rreth 3% të PBB-së.
Nëse kjo krizë gjeopolitike nuk shkakton një recesion të rritjes vjetore, një sekuencë negative në gjysmën e dytë është mjaft e mundshme. Rritja e kombinuar e çmimit të naftës dhe produkteve bujqësore na bënqë të parashikojmë inflacionin në Eurozonë në 5.5% në 2022 dhe 3% në 2023. Kombinimi i një ngadalësimi të rritjes me një rritje të inflacionit na bën të flasim për një “ episodi i stagflacionit”. Kriza e Ukrainës është para së gjithash një sfidë për Evropën.
Nga Prof.Dr. Adrian Civici
Rektor i Universiteti Mesdhetar i Shqiperise
